Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach została założona w 1879 roku, czyli w cztery lata po generalnym remoncie obiektu prowadzonego przez architekta Tomasza Prylińskiego. W tymże roku 1879 Kraków obchodził pięćdziesięciolecie twórczości Józefa Ignacego Kraszewskiego. Artystę podejmowano w wyremontowanych Sukiennicach. Wówczas też narodził się projekt, by w świeżo oddanych salach stworzyć izbę pamięci. Ów luźno zarysowany projekt nabrał realnych kształtów, kiedy znany już wówczas malarz, Henryk Siemiradzki, namalował dla Sukiennic „Pochodnie Nerona”. W ślad za darem Siemiradzkiego, inni malarze i kolekcjonerzy ofiarowali swoje obrazy dla tworzonej galerii. W roku 1882 stworzono instytucję będącą zaczątkiem Muzeum Narodowego. Miała ona usystematyzować oraz zaopiekować się szybko rozrastającą się kolekcją.
Dziś Galeria w Sukiennicach składa się z czterech sal, nazwanych od głównych twórców w danym pomieszczeniu: Marcello Bacciarellego, Piotra Michałowskiego, Henryka Siemiradzkiego i Józefa Chełmońskiego.
Sala Marcello Bacciarellego
Sala ta zwana jest też czasem Salą Oświecenia, ze względu na zawieszone tutaj obrazy malarzy z tejże epoki. Okres ten przypada na lata panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, wielkiego miłośnika sztuki. Król otaczał się znakomitymi artystami, sprowadził do Rzeczypospolitej Marcello Bacciarellego, Józefa Grassiego, Bernardo Bellotto zw. Canaletto, Per Kraffta, Jana Chrzciciela Lampiego. Król Stanisław, wraz z Marcello Bacciarellim stworzył też pierwszą szkołę malarstwa zwaną Malarnią Królewską, która z kolei wydała wielu rodzimych malarzy jak: Kazimierz Wojniakowski, Zygmunt Vogel, Aleksander Orłowski i inni. Obrazy wielu z tych osiemnastowiecznych malarzy zdobią dziś pierwszą salę Galerii w Sukiennicach.
Sala Piotra Michałowskiego
Prezentowane są tutaj obrazy artystów tworzących między końcem XVIII wieku a połową wieku XIX. Okres ten, to pierwsze lata utraty niepodległości oraz walka o wyzwolenie. Stąd też pojawiają się tutaj obrazy dotyczące Insurekcji Kościuszkowskiej oraz wojen napoleońskich. Spośród malarzy tej epoki wybija się Piotr Michałowski, którego dzieła, przedstawiające konie oraz sceny batalistyczne oraz licznie zdobią tą salę. Obok Piotra Michałowskiego, najbardziej charakterystyczni malarze tej epoki to Wojciech Kornelli Stattler oraz Henryk Rodakowski, dla Krakowa zaś Michał Stachowicz.
Sala Henryka Siemiradzkiego
Dominującym obrazem w tej sali są „Pochodnie Nerona” ofiarowane przez Henryka Siemiradzkiego jako zaczątek wielkiej kolekcji Sukiennic. Sala ta nosi drugą nazwę – Sala Hołdu, jako że tutaj właśnie znajduje się obraz Jana Matejki „Hołd Pruski”. Matejkowski „Hołd” jest własnością Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu, podczas remontu Sukiennic, trafił do właściciela, dopiero na początku tego roku (2012) powrócił do Sukiennic jako depozyt Zamku na Wawelu.
W sali „Hołdu” warto zwrócić uwagę na szereg dalszych dzieł Matejki - "Kościuszko pod Racławicami", "Wernyhora", a także takich malarzy jak Wojciech Gerson (Opłakane apostolstwo), Pantaleon Szyndler (Dziewczyna w kąpieli), Tadeusz Ajdukiewicz (Portret Heleny Modrzejewskiej), Jacek Malczewski (Śmierć Elenai) i wielu innych.
Sala Józefa Chełmońskiego
Jest to miejsce, gdzie prezentowane są dzieła artystów końca wieku XIX. Dominującym nurtem w tej epoce był impresjonizm, stąd inna nazwa – Sala Impresjonizmu. Wyróżniające działa, jakie możemy zobaczyć w tej sali, to „Czwórka” Józefa Chełmońskiego, „Szał uniesień” Władysława Podkowińskiego, oraz liczne dzieła najwybitniejszych twórców jak Jacek Malczewski, Aleksander Gierymski, Julian Fałat, Leon Wyczółkowski, Witold Pruszkowski i inni.
Kontynuacją historii malarstwa zaprezentowanej w Sukiennicach jest Galeria Malarstwa XX wieku znajdująca się w Gmachu Głównym przy al. 3 Maja
