Nowa Huta to dzielnica, która, choć kojarzona wyłącznie z okresem komunizmu, przy bliższym poznaniu prezentuje różnorakie oblicze. Nowa Huta leży na terenie kilku historycznych wsi - Mogiły, Czyżyn, Krzesławic, Pleszowa, Bieńczyc, Mistrzejowic, Grębałowa, Branic. Wsie te, sąsiadujące z Królewskim Miastem, od wczesnego średniowiecza pozostawały pod silnym wpływem Krakowa. To tutaj nieznani budowniczowie usypali Kopiec Wandy, będący obok → Kopca Krakusa najstarszą budowlą Krakowa. To na terenie wsi Mogiła biskup Iwo Odrowąż osadził w roku 1222 cystersów, sprowadzając ich z Lubiąża.
  Na terenie Nowej Huty znajduje się kilka fortów austriackich z czasów zaborów. Na terenie dzielnicy znajdują się dworki Jana Matejki w Krzesławicach, rodziny Branickich w Branicach, Rogozińskich w Mogile. W końcu na terenie Nowej Huty znajduje się 80 hektarów łąki, będącej użytkiem ekologicznym i ulubionym miejscem spacerów dla mieszkańców tej części miasta.
  To, co przyciąga do Nowej Huty najwięcej turystów jest zabudowa socrealistyczna. W 1947 roku władze Polskiej Republiki Ludowej podjęły decyzję o wybudowaniu na wschód od Krakowa kombinatu metalurgicznego wraz z przylegającym do niego miastem. Decyzja od samego początku uważana była za kontrowersyjną - nowe miasto zamierzano bowiem postawić na żyznych terenach w pobliżu Krakowa. Pół roku później Polska podpisała ze Związkiem Radzieckim umowę na dostarczenie technologii do budowy kombinatu. W 1949 roku rozpoczęto budowę zakładu metalurgicznego, w odległości zaś 2 kilometrów miasta mającego być robotniczym zapleczem fabryki a jednocześnie alternatywą dla inteligenckiego Krakowa.
  O budowie kombinatu zapewne decydowały zarówno względy polityczne, jak i gospodarcze. Do produkcji stali potrzebne są znaczne ilości wody - płynąca w pobliżu Wisła mogła zaspokoić te potrzeby. Ponadto teren był dość gęsto zaludniony, chłopi pracujący na małych gospodarstwach tworzyli potencjał mogący być wykorzystany do pracy w fabryce. Do politycznych czynników należy zaliczyć referendum ludowe z 1946 roku, w którym krakowianie opowiedzieli się przeciwko likwidacji Senatu oraz nacjonalizacji przemysłu i rolnictwa.
  Głównym architektem powstającego przy kombinacie miasta wybrano Tadeusza Ptaszyckiego. Architekt, który ukończył studia w Petersburgu, miał zaplanować miasto idealnie pasujące do wyobrażeń pomysłodawców. Istotnie, Tadeusz Ptaszycki stworzył niezwykle ciekawy zespół urbanistyczny. Centrum Nowej Huty stanowy Plac Centralny, od którego rozchodzą się gwiaździście ulice, tworząc ideologiczne założenia: oś pracy, oś wypoczynku i oś miasta.
  Budynki mieszkalne w postaci zgrupowane są w Osiedlach A, B, C i D, w dalszych zaś sektorach powstały Osiedle A-0 (dzisiaj Os. Na Skarpie), A-Zach (dzisiaj Os. Ogrodowe), A 1-Płd. (dzisiaj Os. Wandy), A 1-Płn. (dzisiaj Os. Willowe), i dalej współcześnie nazwane Osiedle Stalowe, Osiedle Teatralne, Osiedle Górali, tworząc razem jednolitą całość. Każde z osiedli spełniało funkcję społeczną, mieściło jedną z instytucji, jak teatr, ośrodek zdrowia, przedszkole, szkołę lub budynki administracji. Architekci zrealizowali większość ze swoich planów, nie powstał budynek ratusza, obelisk mający stanąć na środku Placu Centralnego i dom kultury w pobliżu łąk nowohuckich.
  Pomiędzy osiedlami wytyczono szerokie ulice, nazwane tak, jak podpowiadała ideologia: al. Planu 6-letniego (dzisiejsza al. Jana Pawła II), al. Lenina (dzisiejsza al. Solidarności), ul. Armii Radzieckiej (dzisiaj ul. Rydza Śmigłego), ul. Marksa (dzisiaj ul. Ludźmierska), ul. Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (dzisiaj ul. Przyjaźni), itd.
  Architekci Nowej Huty zadbali także o kulturę mieszkańców miasta. Powstały kina Świt, Sfinks i Światowid (pierwsze z ekranem panoramicznym), Teatr Ludowy oraz kawiarnia 'Stylowa'.
  W całym założeniu architektonicznym, zgodnie zresztą z założeniami ideologicznymi, brakowało kościoła. Kwestie wiary i religii to osobny rozdział w historii Nowej Huty. W pobliżu wielkiej inwestycji istniał od średniowiecza klasztor cystersów. Miasto zbudowano w pobliżu klasztoru cystersów, nagle więc zakonnikom, którzy od wieków budowali swe klasztory z dala od większych skupisk ludzkich, przybyło ponad sto tysięcy wiernych. Parafia w Nowej Hucie stała się w latach 60-tych największą parafią na świecie.
  Kombinat metalurgiczny otrzymał swojego patrona Włodzimierza Lenina, zresztą pomnik działacza autorstwa Mariana Koniecznego stanął w 1973 roku w najbardziej reprezentacyjnej części Nowej Huty – na Placu Centralnym przy Alei Róż. Kombinat metalurgiczny został otoczony dwukilometrowym pasem zieleni, na wypadek przyszłej rozbudowy. Mieszkańcom tych niegdysiejszych wsi, leżących w tym pasie ograniczano pozwolenia na budowę nowych domów, bądź remontu starych. Stworzono mimowolnie skansen, który dopiero dzisiaj przekształca się w nowoczesne miasto. Nowa Huta jest wyjątkowym ''miastem w mieście''. Obok Starego Miasta i Kazimierza, jest to dzielnica najczęściej odwiedzana przez turystów zagranicznych.

   Literatura:

• Adamczewski Jan, Mała Encyklopedia Krakowa, Kraków 1996 hasła: 'Nowa Huta', 'Kopce',

• Kołodziejczyk Iwo, Mogiła. Opactwo cystersów, Kraków 1992

• Miezian Maciej, Nowa Huta. Socjalistyczna w formie, fascynująca w treści, Kraków 2004

• Piwowoński Jan, Mury, które broniły Krakowa, Kraków 1986, rozdz. 'Kopiec Wandy i "wodny fort" - Lasówka", s. 64-65