Stanisław Wyspiański (15 stycznia 1869 Kraków - 28 listopada 1907 Kraków), jeden z najwybitniejszych przedstawicieli poezji, dramatu, malarstwa, witrażownictwa przełomu wieków XIX i XX.
Stanisław przychodzi na świat w zachowanej do dziś kamienicy przy ul. Krupniczej 14 (obecnie Muzeum Dom Józefa Mehoffera). Jego ojciec, Franciszek jest dość znanym rzeźbiarzem, wykonawcą kilku rzeźb zachowanych w Krakowie. W 1873 rodzina Wyspiańskich przenosi się do kamienicy Jana Długosza przy ul. Kanoniczej 13. Dom przetrwa w pamięci Stanisława, po latach napisze o nim: 'U stóp Wawelu miał ojciec pracownię'. Miejsce to Stanisław zapamięta także tragicznie, tutaj w 1875 umiera na zapalenie opon mózgowych jego młodszy brat Tadeusz, tutaj w roku następnych umiera na gruźlicę płuc jego matka Maria.
Po śmierci matki opiekę nad nieletnim chłopcem sprawują początkowo ojciec oraz jego siostra Albina a od 1880 wujostwo Joanna i Zygmunt Stankiewiczowie.
Ważny dla przyszłości artysta jest okres edukacji. Naukę pobiera w Męskim Seminarium Nauczycielskim znajdującej się w pałacu barona Larischa na rogu ulic Brackiej i Franciszkańskiej. W tej szkole (odpowiednik dzisiejszej szkoły podstawowej) poznaje przyjaciół - Józefa Mehoffera, Henryka Opieńskiego (późniejszego kompozytora), Stanisława Estreichera (późniejszego rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego). W 1879 uczniowie kończą Męskie Seminarium Nauczycielskie i trafiają do Gimnazjum Świętej Anny, tu nawiązuje przyjacielskie relacje z Lucjanem Rydlem, pogłębia przyjaźń z Józefem Mehofferem. Jednocześnie z nauką w gimnazjum pobiera nauki na Oddziale Rysunku przy Szkole Sztuk Pięknych. Po zdaniu matury w 1887 roku rozpoczyna regularne studia w Szkole Sztuk Pięknych, nauczycielami są Władysław Łuszczkiewicz oraz Jan Matejko. Cykl kształcenia obejmuje wyjazdy terenowa, głównie po Galicji. Efektem jest inwentaryzacja Sądecczyzny i odkrycie m. in. Madonny z Krużlowej - jednej z najpiękniejszych gotyckich rzeźb znalezionych na terenie Polski.
Jego okres studiów zbiega się z renowacją Kościoła Mariackiego. Zauważony przez nauczycieli zaangażowany tamże zostaje przy malowaniu polichromii świątyni wg kartonów Jana Matejki. Doceniony projektuje także wraz z Józefem Mehofferem witraże do zachodniego okna Kościoła Mariackiego.
Zarobione pieniądze pozwalają na podróż po Europie, odwiedza Wiedeń, Innsbruck, Zurych, Salzburg. W 1891 zdaje egzaminy wstępne do École des Beaux Arts wraz z Józefem Mehofferem (obaj nie zostają przyjęci) po czym kształcą się prywatnie w Académie Colrarossi. W pierwszej fazie pobytu w Paryżu Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer wspólnie wynajmują mieszkanie, później dochodzi do nieporozumień w wyniku których Wyspiański przenosi się na bulwar Montparnasse, tam powstają młodzińcze dramaty - 'Wawel', 'Fantazja' i 'Idea'. Utrzymanie się w Paryżu zawdzięcza także Janowi Matejce, dzięki któremu otrzymuje stypendium w wysokości 500 złotych reńskich.
W październiku 1894 roku Wyspiański wraca do Krakowa i na początku roku następnego otrzymuje od Władysława Ekielskiego zlecenie wykonania polichromii do kościoła o.o. Franciszkanów w Krakowie. Powstaje dzieło, które rozsławi młodego artystę.
Po pierwszym dużym zleceniu pojawiają się następne - renowacja gotyckich witraży z klasztoru dominikanów oraz polichromia kościoła św. Krzyża (nie wykonana w związku ze znalezieniem pod warstwą tynku XVI-wiecznych malowideł).
W kolejnych latach życie artysty skupia się na działalności pisarskiej, powstają dramaty Legenda (1897), Melanger (1897), Warszawianka (1898), Chochoły (1898), Klątwa (1899), Lelewel (1899), Noc Listopadowa (1900).
Rok 1900 jest dla artysty szczególnie istotnym. Projektuje Wyspiański witraże do okien Katedry Wawelskiej (w szle wykonane zostały trzy, obecnie prezentowane w Pawilonie Wyspiański 2000), 18 września bierze ślub z Teofilą Pytko, 20 listopada zostaje zaproszony na ślub i wesele Jadwig i Mikołajczykównej i Lucjana Rydla.
To ostatnie wydarzenie rozsławi Wyspiańskiego jako dramaturga. 16 marca 1901 roku w Teatrze Miejskim (dziś J. Słowackiego) odbywa się premiera 'Wesela' owacyjnie przyjęta przez publiczność. Wielki sukces zachęca artystę do kontynuowania prac na polu literatury. Powstają: 'Piast', 'Święty Stanisław', 'Henryk Pobożny pod Legnicą', 'Noc Listopadowa', 'Akropolis', 'Achilles', 'Powrót Odysa'.
Ostatnim większym dziełem Wyspiańskiego jest dekoracja Domu Towarzystwa Lekarskiego. Pracę tę wykonuje pod presją śmiertelnej choroby. Ostatnie miesiące życia upływają w mieszkaniu przy ul. Krowoderskiej. Tam powstaje cykl pejzaży przedstawiających widok z okna na Kopiec Kościuszki. W ciężkim stanie przewieziony zostaje do szpitala przy ul. Siemiradzkiego, gdzie umiera 28 listopada 1907 roku. Trumna wystawiona zostaje w kościele o.o. Pijarów, skąd 8 grudnia kondukt żałobny z udziałem tysięcy ludzi wyrusza w kierunku Krypty Zasłużonych na Skałce.
Literatura:
Sławomir Gowin, Stanisław Wyspiański, Warszawa 2006
Waldemar Okoń , Stanisław Wyspiański, Wrocław 2015
