Ojcowie Pijarzy (Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych) sprowadzeni zostali do Warszawy przez Władysława IV, a do Krakowa przybyli tuż przed potopem szwedzkim w 1654 roku korzystając z przyzwolenia udzielonego przez Jana Kazimierza na założenie kolegium. Otrzymali oni dom od mieszczanina Stanisława Baryczki przy ul. św. Jana, a kilkanaście lat później dokupili kamienicę Słowikowskich znajdującą się przy murach miejskich, z przeznaczeniem na hospicjum.
  Budowę samego kościoła rozpoczęli z początkiem XVIII wieku, architektem został znany twórca Kacper Bażanka. Budowa trwała blisko dziesięć lat i w roku 1728 nowo ukończona świątynia została konsekrowana pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego i Opieki Matki Boskiej Królowej Polski. Pierwotny kościół był skromną budowlą, dopiero trzydzieści lat później dobudowano okazałą fasadę wg planów Franciszka Placidiego.





  Wnętrze kościoła pokrywa przepiękna polichromia iluzjonistyczna wykonana przez Franciszka Ecksteina z Moraw. Malarz wzorował się na polichromi Andrea Pozzo wykonanej dla kościoła św. Ignacego w Rzymie. Malowidła ukazują św. Piotra z kluczami oraz personifikacje Europy, Azji, Afryki, Ameryki, cnót kardynalnych oraz teologicznych. W lunetach przedstawione zostały Sybille. Przy chórze zakonnym namalowane zostały postacie Dawida i św. Cecylii. W ołtarzu głównym umieszczony został obraz 'Przemienienie Chrystusa na Górze Tabor' autorstwa Władysława Łuszczkiewicza.

  Do nawy przylegają po trzy kaplice z każdej strony:

  Po lewej (zachodniej) stronie:

• Świętego Antoniego - w ołtarzu znajduje się obraz przedstawiający wizję św. Antoniego (mal. Szymon Czechowicz). Malowidła naścienne przedstawiają św. Antoniego Pustelnika, Kazimierza Bogatkę oraz nieokreślonego świętego.

• Opłakiwania Chrystusa - obraz w ołtarzu przedstawia opłakiwanie Chrystusa (mal. Szymon Czechowicz), dwa posągi zaś, wykonane przez Chrystiana Bolę przedstawiają nieokreślonych świętych. Ścienna dekoracja malarska przedstawia Serce Chrystusa oraz Matkę Boską Bolesną.

• Opieki Matki Boskiej Królowej Polski - obraz w ołtarzu odpowiada wezwaniu kaplicy i został namalowany przez Szymona Czechowicza. Malowidła ścienne nawiązują do Matki Boskiej, ukazane zostały Zwierciadło Sprawiedliwości, Tron Mądrości, Brama Niebieska i Gwiazda Zaranna. Na sklepieniu widnieje hierogram Maryi podtrzymywany przez parę aniołów.

  Po prawej (wschodniej) stronie:

• Świętej Rodziny - w ołtarzu obraz Świętej Rodziny malowany przez Szymona Czechowicza, na ścianach zaś kartusze z imionamy przodków Chrystusa i Maryki, a także Jezus w otoczeniu aniołów na sklepieniu.

• Świętego Józefa Kalasantego - kaplica nawiązuje do założyciela zakonu św. Józefa Kalasantego i jego pracy na polu edukacji. Na ścianach ukazane zostały uczące się dzieci, na sklepieniu Oko Opatrzności Bożej. Obraz w ołtarzu ukazuje także św. Józefa Kalasantego (mal. Andrzej Radwański), a figury po bokach przedstawiają świętych Kajetana i Kaspra Dragonetti (rzeźb. Christian Bola).

• Świętego Jana Nepomucena - obraz w ołtarzu przedstawia patrona kaplicy (mal. Szymon Czechowicz). Ściany korespondują z obrazem, namalowane zostały 'Apoteoza św. Jana Nepomucena', imiennice patrona, Janowie: Ewangelista, Chrzciciel i Damasceński, ponadto także palma męczeństwa i relikwie świętego.

  Obecnie częścią kościoła jest dawny składzik, przerobiony na dodatkową kaplicę p.w. Chrystusa Miłosiernego. Malowidła nawiązują do Litanii Loretańskiej, przedstawiając: Wieżę Dawidową, Dom Złoty, Naczynie Duchowne, Naczynie Poważne i Naczynie Osobliwego Nabożeństwa. W ołtarzu znajduje się krucyfiks wyk. przez Tadeusza Cybulskiego.   Pod posadzką głównej części kościoła znajduje się tzw. kościół dolny. Z tego miejsca wyruszały kondukty pogrzebowe Stanisława Wyspiańskiego czy Józefa Kraszewskiego.
  Niegdyś do kościoła przylegała kamienica 'Pod Bażanty', wkrótce zamieniona na budynek dydaktyczny Collegium Novum. Mieściła się tutaj klasztorna biblioteka. W 1796 roku Austriacy zamienili budynek na areszt, a w roku 1876 Władysław Czartoryski zakupił go, przebudował wg projektu Maurycego Ouradou i połączył z należącym już do niego budynkiem dawnego arsenału miejskiego. Arsenał, Klasztorek oraz narożna kamienica tworzą dziś Muzeum Książąt Czartoryskich.

   Literatura:

  • Adamczewski Jan, Mała Encyklopedia Krakowa, Kraków 1996, hasło: 'Kościół Przemienienia Pańskiego, Pijarów, s. 247.

  • Katalog Zabytków Dzieł Sztuki