Historia dominikanów rozpoczyna się w roku 1217, kiedy to Dominik Guzman otrzymuje zatwierdzenie swojej reguły zakonnej w z rąk papieża Honoriusza III. Charyzmat Dominika Guzmana musiał być niezwykle silny, skoro już w chwili jego śmierci istniało kilkanaście domów zakonnych. Polska była jednym z pierwszych krajów, w którym idea świętego znalazła uznanie. Stało się to za sprawą Jacka Odrowąża (kanonizowany w 1594), który rok po śmierci mistrza powraca ze studiów w Bolonii w habicie dominikanina. Habit ten, jak podaje tradycja otrzymał Jacek z rąk samego św. Dominika.
   Z pomocą stryja Iwona Odrowąża, zarazem biskupa krakowskiego sprowadza OO. Dominikanów do Krakowa w 1222. Zakon żebraczy początkowo szerzy idee ubóstwa i posłuszeństwa, korzystając w celach nauczania z krakowskich kościołów. Szybko jednak okazuje się, iż OO. Dominikanie potrzebują własnego kościoła i zabudowań klasztornych. Otrzymują kościół pw. Trójcy Świętej, wcześniejszy kościół parafialny i farny, i rozpoczynają budowę konwentu.

   Kościół św. Trójcy

   Na zachodnim szczycie kościoła upamiętniono herby rodów związanych z dominikanami: Śreniawa, Jasieńczyk, Topór, Dębno, Odrowąż, Starykoń, Godziemba, Leliwa, Grzymała. Całość budynku kościoła obiega doskonale widoczny dekoracyjny fryz naprzemienny z lilijkami, co pozwala dostrzec pierwotną wysokość budynku.
  Wejście przez neogotycką kruchtę projektu Mariana Pavoni kryje piękny gotycki portal z podwójnym opracowaniem odrzwi – zewnętrznym starszym bez zachowanych archiwolt z figuralnym wyobrażeniem Leszka Czarnego z małżonką i wewnętrznym pochodzącym z ok. 1400 z bogatą ornamentyką figuralno-floralną oraz scenami biblijnymi („Adam i Ewa”, „Ofiara z Izaaka”).
  Obok drzwi wejściowych po prawej stronie znajduje się dzwonek za konających. Jest to pamiątka z czasów, kiedy mieszkańcom Krakowa obwieszczano śmierć jednego z mieszkańców miasta. Inni, słyszący jego dźwięk powinni przyklęknąć i pomodlić się za duszę zmarłego. Inne podobne zachowały się na Kościele Mariackim oraz na kościele reformatów.
  Wnętrze kościoła jest dość surowe, większość świątyni nie zawiera malowideł, wyjątkiem jest prezbiterium, gdzie wykonano niezwykle ciekawe → polichromie autorstwa Franciszka Matzke. Na białych ścianach znajdują się tylko ocalałe po pożarze z 1850 roku obrazy Tomasza Dolabelli: Wizja św. Jacka, Ostatnia Wieczerza, oraz dwa XVII-wieczne obrazy: Męczeństwo św. Stanisława i św. Wojciecha.
  Tuż przy ołtarzu głównym po lewej stronie znajduje się płyta grobowa księcia Leszka Czarnego. Płyta jest wierną kopią - oryginał został zniszczony podczas pamiętnego pożaru w roku 1850. Poniżej napisane jest: 'Ossa et cineres Lesconis Nigri serenissimi principis Poloniae hujus conv. ord. praed. optime meriti post dirum incendium A. 1850 inventa hic iterum composita in pace quiescunt patres grati animi ergo p p. 1884.'
  Obok nagrobka Leszka Czarnego umieszczona jest płyta epitafijna Filipa Kallimacha. Płyta została wykonana w Norymberdze w zakładzie Piotra Vischera wykonana według projektu Wita Stwosza.
  Przeciwieństwem dla skąpej nawy są kaplice boczne. Budowane w różnym czasie ukazują rozmaitość stylową, są prawdziwą perłą świątyni.

Kaplica św. Jacka - kaplica-mauzoleum św. Jacka Odrowąża. Zbudowana została pierwotnie w stylu renesansowym a wzorcem dla niej stała się Kaplica Zygmuntowska. W obu kaplicach (Zygmuntowskiej i św. Jacka) pojawiają się niemal identyczne elementy: trytony, panoplia, kwiatony. W dobie baroku została jednak znacznie przebudowana, powstały wówczas piękne stiuki i polichromie autorstwa Karola Dankwarta i Baltazara Fontany. Elementy tejże starej kaplicy można dziś oglądać w kościele p.w. św. Idziego przy ul. Grodzkiej.

Święty Jacek, przywiózł orzechy włoskie do Polski w 1219 roku właśnie z Włoch, stąd polska ich nazwa.

Kaplica Zbaraskich p.w. św. Katarzyny Sieneńskiej - zbudiwana została jako kaplica funeralna na początku XVII wieku. Spoczywa tutaj fundator, kasztelan krakowski Jerzy Zbarski oraz jego brat Krzysztof. Charakterystyczny wygląd kaplicy jest zapowiedzią baroku w sztuce, kopuła wykonana została na planie elipsy (jedyna elipsoidalna w Krakowie), całość utrzymana jest w ciemnej tonacji, czarne marmury pokrywają się z różowymi detalami. Kaplica odnowiona została po wielkim pożarze 1850 roku. W ołtarzu znajduje się obraz Teodora Baltazara Stachowicza 'Wizja św. Katarzyny Sieneńskiej'.

Kaplica Lubomirskich p.w. św. Róży Limańskiej - została zbudowana przez Sebastiana Lubomirskiego i Annę z Branickich Lubomirską na początku XVII wieku.

Kaplica Myszkowskich p.w. św. Dominika - zbudowana przez rodzinę Myszkowskich. Z pozoru skromna, jest jednak prawdziwym sanktuarium tejże rodziny. W kopule wyrzeźbieni zostali przedstawiciele Myszkowskich. Kaplica ta stosunkowo najbardziej ucierpiała podczas pożaru w 1850, jako że połączona jest ona szerokim portalem z nawą kościoła.

Kaplica Matki Boskiej Różańcowej - kaplica wybudowana przez Jana III Sobieskiego po wygranej bitwie pod Wiedniem. W kaplicy spoczywa matka króla Sobieskiego oraz jego brat Marek. Ołtarz główny zdobi obraz Matki Boskiej Różańcowej, jest to jedna z pierwszych kopii oryginału znajdującego się w rzymskiej Bazylice Santa Maria Maggiore. W 1921 obraz został ukoronowany przez bp. Adama Sapiehę.

  Równie ciekawy co kościół jest klasztor dominikanów. Ściany zdobią obrazy na których namalowane są:
  Męczennicy tuluscy - jest to nawiązanie do działalności dominikanów wśród katarskiego odłamu chrześcijaństwa w XIII wieku.
  św. Tomasza z Akwinu - w usta Chrystusa wprowadzone są słowa 'Bene scripsisti de Me, Thoma, quam mercedem ergo accipiens? (Dobrze napisałeś o mnie, Tomaszu, jaką nagrodę otrzymasz za to?), Non aliam quam Te (Nie inną jak Ciebie). Rozmowa miała się odbyć w kaplicy św. Mikołaja na Sycylii
  Kazanie św. Tomasza z Akwinu - wygłaszającego kazanie słuchają Żydzi (po prawej stronie), Arabowie oraz Indianie (po lewej stronie)
  św. Rajmund z Penyaford - święy płynie na własnym płaszczu z Palmy na Majorce do Barcelony,
  św. Antonin z Florencji - ukazana jest scena wyrzucenia niewiast z domu sierot. W tle ukazany święty z wagą podpisaną 'Deo gratias'. Święty Antonin, biskup Florencji znany jest jako ten, który ufundował istniejący do dziś sarkofag św. Katarzynie Sieneńskiej
  św. Dominik Guzman - święty ukazany jest z będącymi w Niebie świętymi Piotrem i Pawłam. Po lewej stronie namalowany został pies trzymający pochodnie - jest to aluzja do św. Dominika (łac. Domini canes - psy Boga), założyciela Zakonu Dominikanów
  św. Agnieszka z Montepulciano - obraz przedstawia włoską dominikankę żyjącą na przełomie XIII i XIV wieku. Beatyfikowana została w 1532 przez Klemensa VII, kanonizowana w 1726 przez Benedykta XIII.
  Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny Sieneńskiej - święta Katarzyna otrzymuje pierścień od Jezusa Chrystusa. Katarzyna znana jest jako ta, która namawiała rezydujących w Awinionie papieży do powrotu do Rzymu
  Święta Róża Limańska - Matka Boska podaje świętej Dzieciątko
  Święty Ludwik Bertrand - scena przedstawia nawracanie Indian przez świętego
  Święty Jan z Kolonii - przedstawiona została scena męczeństwa z Gorkum, wśród nich jednego dominikanina, św. Jana z Kolonii (skojarz z męczennikami: Adrianem Jansen i Jakubem La Coupe, ukazanymi na polichromii w kościele norbertanek na Zwierzyńcu)
  Cykl obrazów przedstawiających św. Wincentego z Ferrary: 'Wskrzeszenie poćwiartowanego', 'Wskrzeszenie dziecka', 'Kazanie w świątyni'

  Ponadto przedstawione zostały liczne portrety dominikanów. Obok obrazów w krużgankach mieszczą się liczne epitafia. Do najciekawszych należy pomnik Jana Grota z Gostynia. Jan Grot był pisarzem miejskim, później rajcą. Należał do wyznawców kościoła kalwińskiego. Pod koniec życia, za sprawą swojej żony Katarzyny z Miarczyńskich wrócił na łono Kościoła katolickiego, o czym informuje tablica:

Ioani Groth Consuli Cracovien viro probieate ac prudenciu singulari Hoc excepto quot vivens extra germiu catholi ecclesiae vanas hereticor opiniones sequebatur nec no Ioani filiolo non dum trimulo ex eode suscepto Catharina Miaczinska nuc G D Floriani Podoski uxor coniugi charis et de se optime merito et nato optatis svae erga illos pietatis et amoris monumentu hoc extare volvit praesertim ave quod viru iam moritur phs precibus et costati religionis afectu id quod antea sepus tetaver at cooperate tuc spiritu sancto ad veram eclesiae unione revoc tobit Ano Domini 1570 die 10 Septebris filius vero ilius Ano Dni 1580 die 22 Ianuari.

  Poza wymienionymi zabytkami dominikanie przechowują w skarbcu i bibliotece liczne dzieła. Te, nie są na codzień dostępne zwiedzającym, można je natomiast zobaczyć przy okazji większych uroczystości oraz dni Cracovia Sacra. Wśród tychże skarbów znajdują się: relikwiarz na czaszkę św. Jacka, relikwiarz św. Dominika, Relikwiarz św. Jacka, relikwiarz Krzyża Świętego (jest to podarunek ślubny unickiego patriarchy Kijowa dla króla Władysława IV)

  Z kościołem dominikanów związane są bezpośrednio kramy dominikańskie, położone przy ul. Stolarskiej. Jeszcze przed lokacją Krakowa przez księcia Bolesława Wstydliwego, parafią dla Krakowa był właśnie opisywany kościół. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem, przed kościołami parafialnymi znajdowały się place handlowe, ci najbogatsi mogli zaś handlować pod zadaszonymi kramami.
  Nieco inna koncepcję ma Jan Adamczewski. Jego zdaniem od niepamiętnych czasów ulica była siedzibą stolarzy. Dzisiejsze kramy to pozostałość po zadaszeniach mających chronić suszące się deski przed deszczem. (Jan Adamczewski, Kraków od A do Z, Kraków 1986, Hasło: 'Kramy dominikańskie', s. 84.)
  Bez względu na pochodzenie, kramy dominikańskie istnieją do dziś. Po pożarze Krakowa w 1850 roku zostały one odbudowane i ujednolicone. Dzisiaj mieszczą się w nich kawiarnie i sklepy z pamiątkami.

  Literatura:

  • Adamczewski Jan, Kraków od A do Z, Kraków 1986, Hasła: Kościół (bazylika) p.w. św. Trójcy i klasztor Dominikanów, 'Kramy dominikańskie',

  • Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, tom IV Miasto Kraków, Kościół p.w. św. Trójcy i klasztor dominikanów, s. 114-201