Kościół p.w. ś.ś. Piotra i Pawła to pierwsza świątynia barokowa w Polsce ufundowana przez królów Zygmunta III Wazę i jego syna Władysława IV. Świątynia została zbudowana na fali kontrreformacji dla sprowadzonych do Krakowa jezuitów. Ich celem, a zarazem funkcją nowego kościoła było umacnianie wiary w duchu kościoła rzymsko-katolickiego. Stąd też wynika wygląd kościoła - duża, niemal kwadratowa przestrzeń nawy głównej o doskonałej akustyce.
  Na kamieniu węgielnym zanjduje się napis:

Zygmunt III najpotężniejszy król Polski i Szwecji chciał mnie mieć mocnym i stałym światkiem swej pobożności dla Boga, czci dla książąt Apostołów, hojności dla Towarzystwa Jezusowego. I teraz w chwili, gdy mnie zasypują ziemią, świadczyć będę podziemiom, i potem, gdy za przyjścia Chrystusa z grobu mego wynajdę, świadczyć będę niebiosom, że : Zygmunt III ani pobożnością dla Boga, ani czcią dla Świętych, ani hojnością dla Towarzystwa Jezusowego, nikomu ustąpić nie chciał. Niech uwierzą niebiosa i podziemia, bo skała to mówi: roku od porodzenia Dziewicy Matki 1597 d. 23 czerwca, roku panowania tegoż Zygmunta III w Polsce X-go, w Szwecji V-go. [S. Załęski SJ, Jezuici w Polsce, t. 4, cz. 2, s. 750]

  Dzielona fasada kościoła wzorowana jest na kościele Il Jesu w Rzymie. Owo nawiązanie do barokowego, rzymskiego kościoła nie jest przypadkowe. Po soborze trydenckim wzmożono akcję przeciw reformacji, a widocznym tego efektem miało być budowanie świątyń obszernych, działających na zmysły wiernych, jednocześnie przystosowanych do zadań kaznodziejskich.
  Głównym ofiarodawcą nowego kościoła był Zygmunt III Waza. Poza nim na cele budowy starostwo sandomierskie wypłacało po 4000 złotych polskich w latach 1600-1632.
  W trójkątnym tympanonie znajduje się herb Wazów - Orzeł ze snopkiem. Poniżej herbu widoczna jest owieczka - to Order Złotego Runa, nadawany przez władców Hiszpani. Taki dostali zarówno Zygmunt III Waza jak i jego syn i następca, Władysław IV. Herb ten został wykonany przez Michała Korpala dopiero w XIX wieku.
  Poniżej w niszach umieszczono posągi świętych Zygmunta i Władysława, patronów królów.
  W dolnej kondygnacji posągi świętych jezuickich Ignacego Loyoli, Stanisława Kostki, Franciszka Xawerego i Alojzego Gonzagi.
  Wnętrze kościoła zaskakuje dobrze wyważonymi proporcjami, oraz ornamentyką daleką od stereotypowych wyobrażeń baroku. Brak jest tutaj charakterystycznej myśli horror vacui - czyli strachu przed pustym miejscem nie wypełnionym detalem. Ściany kościoła oraz kolumny wspierające sklepienie zostały wykonane bez jakiejkolwiek polichromii, jedynie kaplice boczne oraz ołtarz główny zostały wzbogacone artystycznie.
  Ołtarz główny zdobi obraz 'Wręczenie kluczy św. Piotrowi', malowany przez Józefa Brodowskiego. Na zwieńczeniu ołtarza przedstawia glorię św. Piotra, po bokach zaś pary świętych: Hieronim i Augustyn, trzymający model Katedry w Rzymie oraz Cyryl Aleksandryjski i Cyryl Jerozolimski trzymający model Katedry Antiocheńskiej. Takie ułożenie jest nawiązaniem do życia i działalności św. Piotra, który chrystianizował pierwotnie w Antiochii, potem zaś wyjechał do Rzymu.
  Nad ołtarzem głównym znajdują się stiuki wykonane przez Jana Chrzciciela Falconiego. Przedstawiają one męczeńską śmierć patronów kościoła, św. Piotra i św. Pawła, także wizerunki dwóch partonów Polski i Krakowa - świętych Wojciecha i Stanisława BM.

  W południowym ramieniu transeptu znajdują się pomniki:

  Piotra Skargi - autorstwa Oskara Sosnowskiego. Pomnik przez pewien czas znajdował się w Katedrze Wawelskiej obok ołtarza św. Stanisława.

 
  Piusa IX - pomnik autorstwa Walerego Gadomskiego przy współpracy Michała Korpala. Pomnik miał stanąć w Katedrze Wawelskiej po tym jak ów papież publicznie skrytykował rosyjskiego zaborcę po upadku Powstania Styczniowego. Pomnik ten nie stanął nigdy w Katedrze wskutek sprzeciwu cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefa.



  Rodziny Bartschów - fundatorem jest potomek Józefa i Walentego prezydentów miasta Krakowa Jan Kanty Bartsch, autorem zaś Józef Schmelzer.

  Maurycego Poniatowskiego - fundacji małżonki, autorem pomnika jest Wiktor Brodzki

  Po przeciwnej stronie znajduje się jeszcze jeden pomnik przedstawiający Kajetana Florkiewicza. Na pomniku widnieje napis:

Kajetan Ozdoba Florkiewicz. Dziedzić dóbr Młoszowa, Dulowa Karniowice i Więckowice. Podeł na sejm Księstwa Warszawskiego. Sędzia pokoju, członek rady Departamentu Krakowskiego, senator, marszałek i reprezentant na sejmach Rzeczypospolitej Krakowskiej. Brał czynny udział w sprawach publicznych kraju. Urodzony 1769 r. Cnotliwy żywot, pracy i obywatelskim usługom poświęcony. 14 maja 1839 r. zakończył w grobie rodzinnym w kościele Trzebini pochowany. Syn Juliusz pomnik ten wdzięczności i przywiązania postawił.


  Zakon jezuitów, to zakon kaznodziejów. Największym z nich jest bez wątpienia Piotr Skarga, słynny ze swoich 'Kazań Sejmowych'. Piotr Skarga umiera w roku 1612. W czterechsetlecie śmierci powstaje tzw. Nowa Krypta Zasłużonych (osobny artykuł).


  Odmianą dla surowej nawy są bogato dekorowane boczne kaplice... tutaj artykuł o kaplicach bocznych kościoła śś. Piotra i Pawła

  Przed kościołem charakterystyczny parkan złożony z kolumn na których stoją postacie dwunastu apostołów. Parkan zaprojektowany został przez Kacpra Bażankę na początku XVIII w., aby zatrzeć nierównoległe położenie świątyni w stosunku do ul. Grodzkiej. Kolumny rozmieszczone zostały w parach. Przestrzenie pomiędzy poszczególnymi parami kolumn sa różne. Rzeźbiarzem postaci pierwotnie umieszczonych na cokołach jest Dawid Heel, te jednak wskutek zniszczenia zastąpione zostały podobnymi odkutyki przez Kazimierza Jęczymka. Poniżej figury św. Piotra, na cokole umieszczona została tabliczka informująca o jej renowacji sumptem Ojca Świętego Jana Pawła II.

  Od północnej strony kościoła przylega Collegium Broscianum. Jest to niegdysiejszy klasztor jezuitów. Na budynku, od strony podwórza umieszczony jest herb biskupa Andrzeja Trzebickiego, dobroczyńcy klasztoru. Biskup Andrzej Trzebicki jest zresztą pochowany w krypcie obok Piotra Skargi.

  Literatura:

• Adamczewski Jan, Mała Encyklopedia Krakowa, Kraków 1996 hasła: 'Kościół śś. Piotra i Pawła,

• Janina Bieniarzówna i Jan Małecki, Dzieje Krakowa t. 3, s. 337, Kraków 1994

• Małkiewicz Adam, Kościół Świętych Piotra i Pawła w Krakowie, Kraków 1985