To najstarsza synagoga w Krakowie. Kiedy została wybudowana, nie wiadomo, wszystkie dokumenty dotyczące fundacji spłonęły, ale jeśli wierzyć dacie umieszczonej na odrzwiach synagogi, została wybudowana w 1407 roku. Prawdopodobnie już wtedy zamieszkiwała Kazimierz niewielka diaspora. Inni upatrują budowlę z końca XV wieku, kiedy to Jan Olbracht przeniósł diasporę na tereny wokół dzisiejszej ul. Szerokiej, same odrzwia zaś mogą pochodzić z jakiejś wcześniejszej budowli.

  Najstarsza zachowana wzmianka archiwalna pochodzi z 1553 roku, synagoga zostaje określona jako stara w odróżnieniu od nowo wybudowanej synagogi, zwanej po prostu Synagogą Nową lub anagramu imienia fundatora Izraela Isserlesa, Synagogą Remuh.

  W 1557 roku synagoga uległa poważnemu zniszczeniu. Wkrótce jednak bożnicę odbudowano za przyzwoleniem króla Zygmunta Augusta. Odbudowę powierzyła gmina żydowska pochodzącemu z Florencji Mateuszowi Gucciemi. Architekt zbudował synagogę dwunawową o halowym układzie wnętrza. Sklepienie krzyżowo-żebrowe oparł na dwóch kolumnach zwieńczonych kapitelami typu toskańskiego. Z zewnątrz Mateusz Gucci wybudował wysoką attykę, zabezpieczającą przed przyszłymi pożarami. Od strony północnej dobudował na całej długości przybudówkę, pełniącą funkcję babińca. Analogiczna przybudówka od strony południowej przeznaczona została na salę śpiewaków.

  Jako że Synagoga Stara oparta była od wschodniej strony o mur miasta Kazimierza, wschodnia część synagogi była zaciemniona. Dopiero po potopie szwedzkim, kiedy mury stały się już przeżytkiem, wybito od wschodu dwa okna, doprowadzając oświetlenie do hali bożnicy.

  W następnym wieku synagoga stała się miejscem spotkań patriotycznych. W 1794 roku w murach synagogi Tadeusz Kościuszko namawiał Żydów do wzięcia udziału w walkach o wyzwolenie Polski. Kilkadziesiąt lat później patriotyczne przemówienia głosił też rabin Ber Meisels.

  Z końcem wieku XIX budziła się w Krakowie świadomość patriotyczna. Jest to okres urbanizacji zdominowanej przez historyzm i secesję w sztuce. Świadomość objawiła się także zainteresowaniem przeszłością diaspory żydowskiej. Synagoga Stara doczekała się restauracji pod kierunkiem Zygmunta Hendla. Hendel usunął nawarstwienia XVII i XVIII wieczne, nadając budowli neorenesansową formę.

  Podczas II Wojny Światowej Niemcy rozkradli wyposarzenie bożnicy, zrabowane lub zniszczone zostały drogocenne zbiory ksiąg oraz wyrobów kultu mających wartości artystyczne. Z końcem wojny Niemcy zdetonowali ładunki wybuchowe, niszcząc oryginalne sklepienie synagogi.

  Po II Wojnie Światowej budynek odbudowano, nadając mu pierwotny wygląd z czasów budowy przez Mateusza Gucciego, w 1961 roku otwarto pierwszą ekspozycję muzealną poświęconą historii, kulturze i religii Żydów krakowskich. Stałą ekspozycję otwarto jednak znacznie później, w 1979 roku. Dziś Synagoga Stara jest jednym z najczęściej odwiedzanych muzeów w Krakowie.

  Literatura:

  Stara Synagoga w: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, cz. IV, Kazimierz i Stradom, Judaica: bóżnice, budowle publiczne i cmentarze, red. Izabella Rejduch-Samkowa i Jan Samek, Warszawa 1995, s. 1-8