SYNAGOGA I CMENTARZ REMUH

  Synagoga Remuh jest drugą najstarszą synagogą w Krakowie. Wybudowana została po roku 1552 przez Izraela Isserlesa, który w ten sposób uczcił śmierć swojej żony, Malki. Synagoga ta jednak zasłynęła głównie za sprawą Mojżesza Isserlesa, syna fundatora.
  Czasy, w których dane było żyć Mojżeszowi związane są z napływem znacznej liczby żydów sefardyjskich z południa Europy. Żydzi ci, nałożyli swoją kulturę i obyczaje na "starych" Żydów gałęzi aszkenazyjskiej. Zwyczaje obu tych odłamów, spisane w Talmudzie, zostały przez Mojżesza powiązane i ujednolicone. W ten sposób ludność obu odłamów mogła kooegzystować w Mieście Żydowskim, tzw. Oppidum Judeorum. Dzisiaj Mojżesz Isserles, wraz ze swoim ojcem jak i rodziną spoczywa na cmentarzu znajdującym się za synagogą. Miejsce jego pochówku jest licznie odwiedzane przez Żydów z całego świata.
  Sama synagoga zaś jest niewielką, skromną budowlą. Wchodzi się do niej przez bramkę ozdobioną tympanonem, na której ukazano lwy podtrzymujące koronę oraz napis, który w tłumaczeniu brzmi: 'Bożnica Nowa błogosławionej pamięci Remu'. Synagoga posiada przepiękny renesansowy aaron-ha-kodesz oraz bimę zrekonstruowaną po zniszczeniu poprzedniej przez Niemców. Na ścianie oddzielającej salę modlitw od babińca namalowane zostały trzy sceny: 'Ściana Płaczu', ''Arka Noego' oraz 'Grób Racheli'. Wyjątkowym elementem wyposażenia synagogi jest krzesło znajdujące się po prawej stronie aaron ha-kodesz. Krzesło to upamiętnia Mojżesza Isserlesa.
  Od zachodu przylega do synagogi cmentarz. Powstał on po zapełnieniu się małego cmentarza przed synagogą (dzisiejszy zagajnik w połnocnej części ul. Szerokiej). Cmentarz funkcjonował przez ok. 200 lat i został zamknięty po wydzieleniu terenu pod tzw. Nowy Cmentarz Żydowski.
  Obecnie kirkut zajmuje teren o powierzchni ok. 4500 m kw. ograniczonej ulicami Szeroką, Miodową, Jakuba, Lewkowa i Ciemną. Wejście opisane zostało po utworzeniu nowego cmentarza na ul. Miodowej (ok. 1800) w następujący sposób: "Stary cmentarz i miejsce spoczynku gaonów. Został założony kosztem gminy w roku 311 (1551) według małej daty". Możliwe, iż pochówki nastąpiły nieco wcześniej, przed ostatecznym uregulowaniem porozumień pomiędzy gminą żydowską i radą miasta Kazimierza, wskazywałaby na to znaczna ilość osób zmarłych podczas zarazy w latach 1551-1552. Rozmowy o udostępnienie terenu pod nowy cmentarz (stary na ul. Szerokiej był zbyt szczupły) rozpoczęto już w latach 30-tych, akceptacja umowy ze strony króla nastąpiła jednakże dopiero w 1553r. W nastęnych stuleciach cmentarz obłożony był podatkiem na korzyść zgromadzenia Augustianów bocheńskich, sprawy sądowe prowadzono jeszcze na poczatku XVII wieku.
  Przez dwa stulecia pochowanych zostało na cmentarzu wielu prominentnych Żydów, m. in. rodzina Isserlesów, Lipman Heller, rodzina Jakubowiczów, Natan Spira.
  Najstarszym nagrobkiem jest macewa pierwszej żony Mojżesza Isserlesa, zmarłej w 1552r. Ze względu na niewielkie rozmiary placu praktykowano nasypywanie warstw ziemi w momencie, gdy gminy nie było stać na poszerzenie terenu kirkutu. Jednak o najważniejszych postaciach, upamiętnionych na cmentarzu, przechowywano pełną informację, nie zasypując ich macew. Pomniki najwybitniejszych zmarłych restaurowane były już w XVIII wieku, dzięki czemu część z nich nadal jest czytelna. W 1797 roku w nowym austriackim porządku wydano konkretne wskazówki, dotyczące lokalizacji miejsc pochówku, dwa lata później cmentarz Remuh został oficjalnie zamknięty, a gmina żydowska miała zakupić nowy teren pod kirkut. Macewy są dokładnie datowane, dlatego też na cmentarzu odnaleźć można pochówki po 1800 roku, co dowodzi, iż jeszcze po zamknięciu na kirkucie obok synagogi Remuh grzebano zmarłych. Lata następne przynoszą zagrożenie terenowi cmentarza, pomysł wybrukowania ul. Kierków (obecnie Jakuba) ograniczyłby powierzchnię kirkutu, do tej zmiany jednak nie doszło. Temat ten jest niezwykle istotny, gdyż gminy żydowskie zawsze starały się w ten sposób zabezpieczyć teren cmentarny, by zmarli znaleźli na nim spokój "po wieczne czasy". Zasady zachowania kirkutu były dość drastyczne - w razie zagrożenia całości powierzchni można było nawet sięgnąć po majątek ruchomy gminy i sprzedać wszystko, włącznie z Torą. Założenie kirkutu w średniowieczu było przedsięwzięciem trudnym , obwarowanym wieloma ograniczeniami, stąd też niewielka ilość tych jednostek. Żydzi zmuszeni byli więc przewozić swych zmarłych z miejsca zamieszkania do gminy, która o cmentarz się postarała. Niejednokrotnie droga prowadziła przez granice prowincji, księstw, państw, stąd też próby zabezpieczenia sobie określonych przywilejów od władz. Już w XII wieku Żydom udaje się uzyskać zgodę księcia kaliskiego Bolesława Pobożnego na przewożenie zmarłych bez pobierania ceł i innych opłat, w 1334 roku podobny dokument wydał król Kazimierz III Wielki, rozszerzając zasięg prawa na teren całego swego państwa (privilegio generale).
  Tradycyjnie groby na cmentarzu formowano w rzędy w układzie chronologicznym, pomiędzy nagrobkami narzucano wolną przestrzeń ok. 15 cm szerokości. Układ nagrobka na linii wschód-zachód (symbolicznie w stronę Jerozolimy), północ-południe (w stronę Jerozolimy w rozumieniu podróży przez Morze Śródziemne) lub skierowanie w stronę wyjścia z cmentarza. Jedna z dróg ("droga kapłanów") musiała być na tyle szeroka, by koheni mogli wejść na kirkut, nie stykając się z grobami. Nagrobki mają przeróżne formy, zdobienia na ich frontach i części tylnej miały jednak każdorazowo odnosić się do drugiego przykazania: "Nie czyń sobie podobizny rzeźbionej czegokolwiek, co jest na niebie w górze, i na ziemi w dole, i tego, co jest w wodzie pod ziemią". Zakaz nie był jednak interpretowany jednomyślnie, dlatego też niezwykle rozbudowana forma geometrycznej ornamentacji wzbogacana jest niejednokrotnie wizerunkami roślin, zwierząt, przedmiotów, dłoni ludzkich.
  Wyjaśnienie niektórych symboli na macewach nie nastręcza problemów: błogosławiące dłonie oznaczały grób kohena, dzban lub misa -członka rodu Lewiego, księga lub korona - człowieka uczonego, puszka ofiarna - hojnego. Czasem symbol wskazuje na wykonywany zawód - dłoń z jadem na nagrobku oznaczać będzie pochówek człowieka powołanego do czytania Tory, dłoń z lancetem - mohela, dłoń z piórem - sofera, nożyczki na grobie przy synagodze Remuh wskażą krawca, wąż Eskulapa - lekarza. Wizerunki zwierzęt wykorzystywane były dwojako, po pierwsze, do wizualizacji imion, więc odczytywać będziemy w następujący sposób: lew - Jehuda, Lejb, Arie, jeleń - Hersz, Cwi, Naftali, niedźwiedź - Ber, Dow, wilk - Wolf, Zeew, Beniamin, ptak - Fajgel, Cipora, po drugie, do określenia przynależności do rodu lew- pokolenie Judy, wilk - Beniamina. Innymi symbolami są występujące często bramy, portale - symboliczne odzwierciedlenie Psalmu 118: "Oto jest brama Pana, którą wejdą sprawiedliwi", czy węzeł, supeł wyodrębniony z plecionki, często zbudowany na kształcie liter t, n, c , b, h - skrótu zakończenia epitafium: "Niech dusza jego (jej) będzie związana w węzeł życia.
  Cmentarz został w poważnym stopniu zniszczony podczas II Wojny Światowej. Po wojnie połamane macewy wmurowane zostały we wschodniej części cmentarza, tworząc tzw. krakowską Ścianę Płaczu. Zniszczeniu nie uległy nagrobki Isserlesów, prawdopodobnie Niemcy zostali przekupieni, choć legendy miejskie mówią inaczej - Niemiec, który zamierzył sie na nagrobki został rażony piorunem.
  Pomnik Mojżesza Isserlesa nosi następującą inskrypcję:

"To jest światło Zachodu, wielki gaon pokolenia, nasz nauczyciel, pan i nasz mistrz Mosze, pasterz, opoka Izraela. 33 dnia według rachuby dzieci Izraela. Odeszła cześć z Izraela. Mosze był pasterzem trzody Izralea. Wypełniał sprawiedliwość bożą i sądy jego nad Izraelem. Szerzył naukę w Izraelu. Posiadał wielu uczniów w Izraelu. Od Mosze do Mosze nie powstał nikt taki jak Mosze w Izraelu. A oto :Torat ha-Chatat" i "Torat ha-Ola", które przedstawił Mosze dla synów Izraela. Rok 332 według małej rachuby."

  Po zakończeniu II wojny światowej na cmentarzu zrekonstruowano kilkanaście pomników, w 1959 roku natomiast po wnikliwych badaniach archeologicznych wydobyto spod ziemi ponad 700 nagrobków i ustawiono je na powierzchni. Pierwotnego schematu kirkutu nie udało się odtworzyć ze względu na brak wiarygodnych źródeł.
  Synagoga jest czynnym miejscem modlitw. W synagodze oraz na cmentarzu obowiązuje nakrycie głowy. Wejście do synagogi i na cmentarz jest płatne.

  Będąc na cmentarzu warto zwrócić bliższą uwagę na kilka nagrobków:

Elizer Aszkenazi (1512 Wenecja/Saloniki - 1585 Kraków) - studiował w Salonikach u rabina J. Taitacaka, następnie wyjechał do Kairu gdzie w wieku 26 lat został rabinem. W Kairze przebywał ok. 22 lata po czym wyjechał na Cypr i obiął stanowisko rabina w Famaguście. Gdy w 1570 roku Turcy zajęli Cypr przeniósł sie do Wenecji, później na Krym, do Pragi (gdzie założył pierwsze na świecie bractwo pogrzebiwe Chewra Kadisza obejmujące opieką całą społeczność). W roku 1578 przyjechał do Wielkopolski a podem do Krakowa gdzie prawdopodobnie objął stanowisko przewodniczącego sądu rabinackiego. Elizer Aszkenazi był człowiekiem renesansu, znał 12 języków, prowadził ożywioną korespondencję z uczonymi na całym świecie, w tym z Mojżeszem Iserlessem. (źródło: H. Halkowski, Elizer (ben Eliahu) Aszkenazy, w: Krakowianie..., s. 14-16. )

Natan Spira (1583 Kraków - 1633 Kraków) - znany był powszechnie pod pseudonimem Megale Amukot (Odkrywca tajemnic). Pseudonim zaczerpnięty został od jego dzieła życia, w którym na 252 różne sposoby zinterpretował boski zakaz dotarcia przez Żydów do Ziemi Obiecanej. Natan Spira był od 1617 roku rektorem krakowskiej jesziwy, pełnił także funkcje rabina oraz kabalisty. Uważany jest za jednego z pierwszych mistyków w Polsce. Według legendy jego teść zbudował dla Natana Spiry małą bożnicę zw. Na Górce przy Synagodze Starej. Synagoga 'Na Górce' została zniszczona przez Niemców w czasie II wojny światowej. (źródło: H. Halkowski, Natan Nata (ben Salomon) Spira, w: Krakowianie..., s. 17-19. )

  Literatura:

  Bóżnica Remu w: Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. IV, cz. IV, Kazimierz i Stradom, Judaica: bóżnice, budowle publiczne i cmentarze, red. Izabella Rejduch-Samkowa i Jan Samek, Warszawa 1995, s. 9-13.

  Halkowski Henryk, Legendy z Żydowskiego miasta na Kazimierzu pod Krakowem, Kraków 1998.

  Leszek Hońdo "Stary cmentarz żydowski w Krakowie", Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1999, s.54-56.

  Krakowianie. Wybitni Żydzi krakowscy XIV-XX w., wyd. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2006, s.14-16.