Uniwersytecki komentarz Jana z Dąbrówki z roku 1431-36 po raz pierwszy podaje w roli komentarz do kroniki Wincentego Kadłubka definicję Kopca Wandy jako kurhanu córki Kraka-Krakusa („Vandam vero sic diis ymmolatam, ut predictum est et ex aquis a diis emersam versus Mogylam in alio monte tumulaverunt”). Taką samą koncepcję przyjął Jan Długosz w swoich XVI-wiecznych „Rocznikach czyli kronikach sławnego Królestwa Polskiego”. Najwcześniejsze wspomnienie Mogiły odnajdujemy w dokumencie fundacyjnym biskupa krakowskiego Iwona Odrowąża, który w 1222 roku przybyłym z Lubiąża do Kacic koło Prandocina cystersom nadał wieś nad Dłubnią Mogila vel Tumba z przyległościami.
Nowe opactwo Clara Tumba sprawowało władzę nad Kopcem Wandy aż do 1880 roku, czyli do reform józefińskich i sekularyzacji gruntów klasztornych. W XVI wieku Maciej z Miechowa w „Chronica Polonorum” oraz Stanisław Sarnicki w „Xiegach Hetmańskich” wspominają alternatywną nazwę kopca – Nogawka, co nie pozostaje bez powiązań z Kopcem Krakusa w Krakowie, określanym toponimem Rękawka (oraz z tradycjami świętowania Rękawki- dzielenia się dobrami z biedotą miejską). Związek Kopca Wandy z cystersami i tradycją kościelną był podkreślany po wielokroć – na akwaforcie Adolfa Lautensacka ze sceną oblężenia Krakowa przez Maksymiliana Habsburga na szczycie kurhanu widoczny jest krzyż. Drzeworyt z „Kroniki Polskiej” Joachima Bielskiego z końca XVI wieku również powtarza ten widok. Późniejszy kształt kopca z zatraconą kapliczką z epitafium na renesansowym słupie związany jest z rozwojem fortyfikacji austriackich na tym terenie (Festung Krakau). Kult pogański płynnie przeszedł w nową formę świętowania – Władysław Anczyc podkreśla, iż w Zielone Swiątki na Kopcu Wandy rozpalane jest ognisko. Prawdopodobnie próbą wyeliminowania pogańskich zachowań było uroczyste obchodzenie rocznicy konsekracji pobliskiego kościoła w Mogile w noc św. Jana z tradycyjnym zapalaniem ogni. W XIX wieku odpust parafialny i święto Podwyższenia Krzyża Świętego stają się pretekstem do nawiedzenia Kopca Wandy przez pielgrzymów.
Nie byłoby pierwszym takim rozwiązaniem polskim osadzenie cystersów na miejscu świątyni/miejsca pogańskiego. Pierwsza lokalizacja opactwa cysterskiego założonego w Lubiążu w 1257 roku zaistniała na śladach miejsca związanego z kultem pogańskim, jak podaje Jan Długosz, co podkreślano w epitafium Bolesława Wysokiego szanownego fundatora. Jego nagrobek nosił napis: „Z tego miejsca, gdzie niegdyś czczono diabła, Chrystusowi świątynię wystawił”.
Pierwsze badania Kopca Wandy miały miejsce w 1824 roku tuż po przygotowaniach Kopca Kościuszki. Zapoczątkowane przez profesora matematyki Uniwersytetu Jagiellońskiego Franciszka Szopowicza oraz geometrę Pawła Florkowicza pozwoliły na podanie podstawowych danych (w wiedeńskich sążniach i francuskich metrach). Kubaturę stożka oszacowano na 9003 metry sześcienne. Kolejne badania prowadzone przez Władysława Łuszczkiewicza, Włodzimierza Demetrykiewicza były ostatnimi realizowanymi przed włączeniem kopca w bezpośrednią linię fortyfikacyjną w 1914 roku, kiedy to zainstalowano tam stanowisko artyleryjskie.
Dopiero w 1956 roku decyzją Prezydium Miejskiej Rady Narodowej Miasta Krakowa podjęto decyzję o uporządkowaniu okolic Kopca Wandy: zniwelowano rowy, nasypy i inne odkształcenia od pierwotnej formy. Lata przyniosły na szeroką skalę zakrojone prace badawcze okolic Kopca Wandy, odnaleziono wówczas ślady kultur ceramiki wstęgowej litej, kłutej, lendzielskiej i promienistej a także dwa groby szkieletowe kultury ceramiki sznurowej. Z artefaktów wczesnośredniowiecznych natknięto się na fragment okucia awarskiego zdobionego wzorem florystycznym z VIII wieku. Badania te ostrożnie datują powstanie Kopca Wandy na przełom VII i VIII wieku, lecz podkreśla się potrzebę wnikliwszych wykopalisk.
Literatura:
• Dariusz Niemiec: „Zagadkowy Kopiec Wandy a osadnictwo wczesnośredniowieczne i opactwo cystersów w Mogile pod Krakowem” w „Od Bachórza do Światowida ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym. Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego”. Kraków-Rzeszów 2016
