Collegium Maius jest najstarszym zachowanym budynkiem Uniwersytetu Jagiellońskiego. Początki jego istnienia związane są z rokiem 1397, kiedy to królowa święta Jadwiga Andegaweńska odnawia Akademię Krakowską. Królowa, wraz z mężem Władysławem Jagiełłą, skutecznie uprasza papieża Bonifacego IX o Wydział Teologiczny - czwarty i najważniejszy. Wkrótce jednak, w 1399 roku królowa Jadwiga umiera, przekazując klejnoty na odnowienie podupadającej uczelni. Władysław Jagiełło wykupuje teren od rodziny Pęcherzów z Rzeszotar i buduje Collegium Maius. W późniejszych wiekach profesorowie Akademii dokupili jeszcze sąsiednie działki, tworząc budynek, który w swej bryle przetrwał do dnia dzisiejszego (choć z przeróbkami XIX i XX-wiecznymi). Dziedziniec Collegium Maius wyraźnie nawiązuje do pałacu Bargello we Florencji.
  Najstarszą częścią Collegium Maius jest fragment znajdujący się na rogu ulic św. Anny i Jagiellońskiej. Wyraźnie odznacza się on od reszty wątkiem kamiennym. Tam też, w samym rogu zachował się kabłączek, służący do zamykania na noc ulic w trosce o bezpieczeństwo Krakowa.
  Na parterze Collegium Maius mieściły się sale wykładowe, na piętrze zaś mieszkania profesorskie, izba wspólna (stuba communis), aula oraz biblioteka. Pamiątką są dzisiaj zablendowane wejścia do byłych cel profesorskich we wschodniej części budynku. Od strony ulicy Jagiellońskiej zachował się jedyny gotycki wykusz w Krakowie. Pewne zmiany zostały dokonane w latach 40-tych XIX wieku. Wówczas, chcąc uzyskać jak największą przestrzeń dla księgozbioru Uczelni dokonano modnej wówczas neogotycyzacji pod kierunkiem Karola Kremera i z polecenia popieranego przez Austrię prezesa Senatu Wolnego Miasta Krakowa ks. Jana Schindlera. Ów neogotycki kostium nie utrzymał się długo, wkrótce, pod kierunkiem Alfreda Majewskiego, przywrócono budynkowi wygląd oddający możliwie wiernie stan średniowieczny.

  W zachodnim skrzydle budynku znajduje się lawabo z napisem w języku łacińskim, w tłumaczeniu brzmiącym: 'Gościu, widzisz wodę godną czci, w której śmiertelni mogą brać kąpiel oczyszczającą ich ciała'. Pośrodku dziedzińca znajduje się studnia, o której tak pisze Sebastian Petrycy w 1609 roku:

  Śliczna Akademiey w cudownem Krakowie
  Studnio, kto kiedy chwały twe wypowie:
  Tyś naprzód od Jagiełła króla założona,
  W domu Mądrości środkiem położona.
  Woda twa przeźroczysta jak naczynie śklane
  Godna by słodkie znią było mieszane
  Wino; iuż byś kwiatami dawno obrodziła
  Gdzieby tam gęsta stopa nietłoczyła.
  Tyś iest między studniami sławnieysza wszystkiemi
  Którekolwiek są w tey tu polskiey ziemi...

  Akademia Krakowska doczekała się wielu wybitnych wychowanków, wśród których najwięksi to Mikołaj Kopernik, Jan Kochanowski, Andrzej Frycz Modrzewski, Maciej Miechowita, Karol Wojtyła, Wisława Szymborska, a także legendarna Nawojka - pierwsza kobieta na Uniwersytecie
   Będąc na dziedzińcu, warto zwrócić uwagę na zegar. Co drugą godzinę, czyli o 9:00, 11:00, 13:00, 15:00 i 17:00 zegar wygrywa melodię "Gaudeamus Igitur", a następnie przy dźwiękach XVI-wiecznej melodii dworskiej przesuwają się figury wyobrażające zasłużonych dla Uczelni: woźnego, św. Jadwigi Andegaweńskiej, Władysława Jagiełły, św. Jana Kantego, Hugona Kołłątaja oraz rektora Stanisława ze Skalbmierza.
   Do południowej ściany budynku wmurowano tablicę fundacyjną Bursy Jerozolimskiej, wybudowanej w XV w. staraniem kardynała Zbigniewa Oleśnickiego. Tradycja (niezgodna zresztą z prawdą) podaje, że Oleśnicki po wygranej bitwie pod Grunwaldem, miał pojechać do Jerozolimy z pielgrzymką dziękczynną. Tej pielgrzymki jednak nigdy nie odbył, ze względu na trudną sytuację polityczną na Bliskim Wschodzie. W ramach rekompensaty zbudował obiekt uniwersytecki zwany Bursą Jerozolimską. Bursa ta już dzisiaj nie istnieje, w tym miejscu stoi dziś Collegium Novum, mieszczące rektorat i dziekanaty Uczelni.
   Dziedziniec Collegium Maius zdobi także druga płyta, pochodząca z pałacu biskupa Erazma Ciołka. Przedstawia ona jego herb trzymany przez dwóch aniołów. Powyżej postać małego Mojżesza w koszyku, symbolizująca plebejskie pochodzenie biskupa.
   Do roku 1940 Collegium Maius pełniło funkcję biblioteki, po wojnie księgozbiór sukcesywnie przeniesiono do obecnego budynku Biblioteki Jagiellońskiej przy ul. Adama Mickiewicza 22. Nową funkcją Collegium stał się muzeum, w którym mieszczą się tak cenne zabytki jak tzw. globus jagielloński, astrolabium arabskie, berła św. Jadwigi Andegaweńskiej, kard. Zbigniewa Oleśnickiego i kard. Fryderyka Jagiellończyka, przyrządy astronomiczne, fizyczne, chemiczne, obrazy i medale.
  Na dziedzińcu Collegium Maius można zobaczyć szereg herbów, z których najczęściej pojawia się ten, dotyczący Uniwersytetu. Herb przedstawia dwa skrzyżowane berła: św. Jadwigii Andegaweńskiej (pochylone w prawo) i kard. Zbigniewa Oleśnickiego (pochylone w lewo). Berła te mają własną, ciekawą historię. Przed utratą niepodległości zostały one wywiezione niedaleko Żywca przez Jana Śniadeckiego, przetrwały okres rozbiorów i wróciły do Krakowa w latach 20-tych XX wieku. Przed okupacją w 1939 roku zostały zamurowane w schowku podziemnym w Collegium Novum przez prof. Adama Bochnaka. Niemcy, mimo usilnych poszukiwań, nie odnaleźli skarbu.   

 Literatura:

• Adamczewski Jan, Mała encyklopedia Krakowa, Kraków 1996

• Estreicher Karol, Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Dzieje. Obyczaje. Zbiory, Warszawa 1971

• Kraków - miasto Mikołaja Kopernika

• Nazar Andrzej, Tajemnice krakowskich budowli, Kraków 2009, Rozdział: "Cela Jana Kantego"

• Roszko Janusz, Collegium Maius i jego lokatorzy, Kraków 1983

• Salmonowicz Stanisław i Dużyk Józef, Kraków i jego Uniwersytet, Kraków 1964