Koronacja królewska – moment magiczny, obrzęd przejścia, pomazanie świętym olejem śmiertelnika, który staje ponad tłumem poddanych i sprawować będzie nad nimi władzę ustawodawczą, wykonawczą, administracyjną, podatkową, sądowniczą. Złożenie przysięgi, przyjęcie przysięgi, cały ceremoniał odpowiednio ułożonych czynności, strój, oprawa liturgiczna, muzyczna, odpowiedni goście, wybieranie daty zgodnie z horoskopem. I korona, berło, jabłko – jako widoczne atrybuty, które odznaczają króla.
W muzeach europejskich regalia w skarbcach stanowią ważny element ekspozycji, wystarczy zastanowić się, czym dla Węgrów jest Szent Korona, dla Rosjan Шапка Мономаха, dla Austriaków Österreichische Kaiserkrone. Współczesne koronacje w Wielkiej Brytanii z opactwa westminsterskiego w Londynie podkreślają wagę ceremoniału, zwłaszcza w momencie przejścia króla – wszyscy obecni, wraz z członkami rodziny panującej mają obowiązek głębokiego ukłonu w stronę władcy.
Tradycje polskiej monarchii w sposób niezwykle wnikliwy przedstawił w swej kronice Jan Długosz, wspominając walkę o koronę Władysława Łokietka. Po podporządkowaniu sobie Wielkopolski i porozumieniu z Królestwem Węgier oraz wsparciu Stolicy Apostolskiej udało się księciu uzyskać zgodę na koronację, Wawelska Katedra stała się miejscem koronacji podwójnej – na tron wstąpiła para małżeńska Władysław Łokietek z małżonką Jadwigą. Znaki władzy nałożone zostały przez arcybiskupa gnieźnieńskiego Janisława, odnotowano również obecność biskupa krakowskiego Muskaty, biskupa poznańskiego Domarata oraz opatów zgromadzeń z Tyńca, Mogilna, Jędrzejowa i Brzeska.
Kronikarz podkreślił ciągłość monarchii, informując o przywiezieniu oryginalnych regaliów z Gniezna, jednak badacze poddają ten wątek w wątpliwość, co nie zmienia faktu, iż miejsce koronacji uległo zmianie na długie stulecia. A fizyczna korona, cóż, korona świętego Wacława (907-929) powstała przecież w XIV wieku na koronację Karola IV, a traktowana jest z całym pietyzmem, należnym relikwiarzom.
Wartość korony jako obiektu należało zawsze poprzeć argumentem cięższym, na przykład wojskiem lub jej zabezpieczeniem z daleka od wrogów. Nic więc dziwnego, że Ludwik Węgierski koronę z Krakowa wywiózł, a Janko z Czarnkowa skradł grobowy egzemplarz z mogiły Kazimierza Wielkiego, jednak wskutek braku wsparcia, do koronacji Władysława Białego nie doszło. Korony z Węgier nie powróciły, ale do koronacji Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły doszło (wykonano nowe).
Dopiero ustabilizowanie się sytuacji w Europie oraz wypracowanie pozycji króla sprawiły, iż w 1421 roku do Krakowa przysłano z rąk Zygmunta Luksemburczyka polskie klejnoty koronne i wykorzystano je podczas koronacji Władysława Warneńczyka. Jest to zresztą pierwsza koronacja, co do której posiadamy pełen kodeks postępowania w formie 31-kartkowej książeczki o wymiarach 13x24,5 cm. Jest to zachowany Modus coronandi regem – Sposób koronacji króla podzielony na oracje liturgiczne z uwzględnieniem ruchów. Manuskrypt jest wykonany ewidentnie na potrzeby Wawelu, uwzględnia topografię Wzgórza, wspomina patronów kościoła i poszczególnych ołtarzy. Tworzy również niesamowicie malarski wizerunek koronacji, gdyż szczegółowo opisuje królewski strój z sandałami, kapą, tuniką, humerałem, albą, cingulum, dalmatyką, rękawicami oraz wskazuje, kto wnosi (principes et barones) i gdzie składane są insygnia w przestrzeni Katedry Wawelskiej. Układ osobowy dostojników podawany był każdorazowo w sposób następujący: koronę niósł kasztelan krakowski, berło – wojewoda krakowski, jabłko – wojewoda wileński, miecz – wojewoda sandomierski. Po połączeniu krajów unią lubelską miecze były dwa, wprowadzane przez miecznika koronnego i litewskiego.
Szaty koronacyjne królewskie są bez wątpienia strojem sakralnym, chociaż widać to w pomniku grobowym Kazimierza Jagiellończyka. Wizerunek króla jako Rex regum – Króla królów Chrystusa wykorzystał na pewno Zygmunt Stary, przyjmując na Rynku Krakowa hołd z rąk księcia Prus Albrechta von Hochenzollerna. Symbolicznie również od lenna pruskiego zaczęto wykorzystywać corona clausa – zamkniętą koronę, utożsamianą z cesarską, koroną suwerenności.
Traktatem z 1756 roku zarządzano, aby regalia przechowywane były w skarbie koronnym w Krakowie pod strażą podskarbiego koronnego, zabezpieczone pieczęciami i kluczami kasztelanów krakowskiego, poznańskiego, wileńskiego, sandomierskiego, kaliskiego i trockiego. Gwarantowana obecność sześciu senatorów i podskarbiego, którzy odpowiadali za mienie pod sądem, miała uchronić skarbiec. Konfederacja barska, wtargnięcie na Zamek Wawelski Rosjan nie zmieniło sytuacji, depozyt pozostał nietknięty, korona i miecz wyjechały do Warszawy w roli rekwizytów dla Marcello Baciarellego do wizerunków królów w Gabinecie Historycznym Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1792 roku dokonano inwentaryzacji i podpisano akt spisu z natury za potwierdzeniem pisemnym Tadeusza Czackiego oraz Jana Nepomucena Horaina.
Koron w skarbcu było pięć: 1. męska pierwsza uprzywilejowana z rubinami, szmaragdami, szafirami, perłami kamieni 474, 2. damska do koronowania królowej ośmioczęściowa z bogactwem kamieni szlachetnych w ilości 142, 3. homagialis do hołdów bez ubytków w kamieniach, a było ich 178, 4. węgierska szczerozłota wykonana metodą filigranu, 5. zwana szwedzką z destruktami, ale zachowanych kamieni aż 255, bereł pięć złote i pozłacane, jabłek pięć złote i srebrne pozłacane
Ten inwentarz jest ostatnim za bytności regaliów na Wawelu, 5 stycznia 1796 roku przekazano Wawel korpusowi austriackiemu po kilku miesiącach rezydowania na nim wojsk pruskich, trzy dni później wizja lokalna unaocznia smutny fakt – klejnoty koronne zniknęły. Archiwa berlińskie skrupulatnie odnotowały wycenę skarbca wawelskiego – regalia oszacowano na 525 259 talarów i … decyzją Fryderyka Wilhelma III z 1811 roku złoto przetopiono na monety, a klejnoty rozdysponowano Dyrekcji Handlu Morskiego.
