Bronowice Małe i Wielkie- geografia i odrobina historii

 Bronowice – obszar Krakowa położony w północno-zachodniej części miasta, zajmujący obszar dwóch wsi: Bronowic Małych (dawniej Bronowic Polskich obecnie część Dzielnicy VI Bronowice) i Bronowic Wielkich (dawniej Bronowic Niemieckich aktualnie część Dzielnicy IV Prądnik Biały). W XIII wieku Bronowice Małe stały się własnością dóbr kościoła Mariackiego w Krakowie. W latach 1934–1941 funkjonowały jako niezależna od Krakowa gmina Bronowice Małe. Do królewskiego miasta przyłączone zostały w 1941 r. jako XXXV dzielnica katastralna, inicjatorem procesu był generalny gubernator Hans Frank.

 Bronowice Wielkie (Niemieckie)

 Sama nazwa pochodzi prawdopodobnie od imienia niemieckiego rycerza Bruno lub od imienia opata tynieckiego z XII wieku. Nazwa występowała w różnych wariacjach: Bronowicze, Brunowicze Theutonicalis. Miejscowość założona na Wróżnej Górze (269 m n.p.m.) przy drodze przez Zabierzów na Śląsk. Wieś początkowo należała do klasztoru benedyktynów w Tyńcu. W 1274 opat tyniecki Kosma za zgodą księcia krakowksiego Bolesława Wstydliwego zezwolił dwóm mieszczanom krakowskim, znanym z imienia (Henrykowi i Gerardowi) na lokację wsi na prawie średzkim. Dobra zostały nadane kościołowi św. Jerzego na Wawelu. Pierwszymi sołtysami Bronowic Wielkich byli pochodzący z Krakowa mieszczanie Dietmar i Krystian. W XV wieku król Kazimierz Jagiellończyk przeniósł wieś na prawo magdeburskie. Król Zygmunt August w 1562 r. potwierdził dokonany przez opata tynieckiego przekaz kanonii bronowickiej w kolegiacie św. Jerzego na rzecz Akademii Krakowskiej. W związku z tą decyzją wieś należała do Akademii Krakowskiej aż do czasów reformy Hugona Kołłątaja. Zmiany dotyczyły przede wszystkim likwidacji pańszczyzny i ustaleniu umów dzierżawnych z chłopami.

  Rzeczywistość porozbiorowa

 W rezultacie III zaboru Bronowice Wielkie znalazły się pod panowaniem austriackim, jednakowoż nie na długo, gdyż już w w 1815 roku weszły w skład Rzeczypospolitej Krakowskiej. Ten stan, czyli funkcjonowanie kadłubkowego państwa trwał aż do 1846 roku, kiedy to po upadku Powstania Krakowskiego Cesarstwo Austriackie ostatecznie zajęło teren.

  W 1878 roku w Bronowicach powstała szkoła ludowa. W 1882 roku dużą działkę kupił Jan Władysław Fische i zamówił budowę eklektycznego pałacu oraz prywatnej kaplicy. Istnienie budynków sakralnych rozpoczęło się właśnie od tej fundacji, gdyż na bazie kaplicy Fiszerów powstało prezbiterium kościoła parafialnego pod wezwaniem Stygmatów św. Franciszka z Asyżu. Parafię oraz cmentarz na Pasterniku (Wróżnej Górze) erygowano w 1909 roku, opieką duchową objęli teren reformaci. W ramach planu WIelkiego Krakowa Bronowice Wielkie przyłączono do Krakowa 19 października 1910 jako XXXVI dzielnicę katastralną.


 Wiek XIX i młodopolska chłopomania

 Bronowice pewnie każdemu interesującemu się literaturą kojarzą się ze słynnym weselem Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny. Istotnie 20 listopada 1900 roku odbył sie ślub tejże pary opisany przez Stanisława Wyspiańskiego w "Weselu" i wystawiony po raz pierwszy 16 marca 1901 roku w Teatrze Miejskim (obecnie im. Juliusza Słowackiego). Kilka lat wcześniej, bo już w 1890 roku osiedlił się w Bronowicach Włodzimierz Tetmajer po ożenku z Anną Mikołajczykówną. Małżeństwo przez kilka lat mieszkało u rodziców Anny: Jacentego i Jadwigi Katarzyny. Tym samym Włodzimierz Tetmajer zapoczątkował swoistą modę na bratanie się z chłopstwem. W kilka lat po ślubie artysta wybudował niewielki dworek z pracownią, w którym zamieszkał z całą rodziną. W domu tym w 1900 roku odbyło się wesele Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny (właściwie tańce dla młodzieży z rodziny, starsi zasiadali w chałupie Jacentego Mikołajczyka, wieś bawiła się w karczmie Hirsza Singera). Osiem lat później Lucjan Rydel odkupił od Tetmajera dworek, spłacił części, należące do rodziny, rozbudował go i w 1912 roku wprowadził się.

  Wspomnienie Marii Rydlowej o rodzinie: podobno kiedyś na przyjęciu u Włodzimierza Tetmajera była w swym pięknym stroju krakowskim urodziwa Jadwiga Rydlowa. Usiadł obok niej oficer francuski i zauroczony powtarzał: „O la la, piękna sunia” (suknia). Potem w rodzinie Rydlów na widok wystrojonej kobiety powtarzalo się: „O la la, piękna sunia”.

 Okres powojenny

 W Bronowicach Wielkich istniejący kościół rozbudowano w latach 1976–1980 (proj. Antoni Mazur). W sąsiedztwie w 1989 r. powstało Wyższe Seminarium Duchowne Zakonu Braci Mniejszych Franciszkanów. Lata kolejne to czas intensywnej rozbudowy: w 1954 roku wzniesiono Zakład Farmakologii PAN, a w latach 1955–1957 zespół budynków Instytutu Fizyki Jądrowej.

 Zabytki:

 • Rydlówka – oddział Muzeum Krakowa Dworek zbudowany z inicjatywy Włodziemierz Tetmajera w 1894 roku został gruntownie przearanżowany w latach 1908-1912 już w rękach nowego właściciela Lucjana Rydla we dług projektu Józefa Pokutyńskiego. Jednak wybuch wojny i obowiązek przeniesienia się poza granice pobliskiej Festung Krakau spowodował wyprowadzkę włascicieli. Rydlowie przebywali w Pardubicach i Pradze. W 1918 roku Lucjan zmarł, a Jadwiga pozostała z dwójką nieletnich w majątku w Toniach, nie sprzedając jednakże dworku w Bronowicach, mimo niezrealizowania projektu zbiórki publicznej "Zagon dla Rydlowej".

 W 1947 roku parafia Mariacka urządziła dożynki na boisku KS Bronowianka, a gospodarz dożynek ks. Ferdynand Machay zebrany dochód przeznaczył na zakup książek i założenie biblioteki parafialnej w Bronowicach Małych. Sama biblioteka powstała na Rydlówce dzięki Helenie Rydlowej, w dawnej pracowni Lucjana Rydla zorganizowano rónież świetlicę dla młodzieży. Od 1968 roku na parterze domostwa urządzono muzeum "Wesela". Piętro zamieszkiwane jest przez potomków Lucjana Rydla (od strony wnuka Jacka).

 • Kościół św. Antoniego Padewskiego w miejscu dawnego dworu prałatów Mariackich


 W 1537 archiprezbiter kościoła Mariackiego w Krakowie wykupił sołectwo wsi Bronowice, od tej pory wprowadzono pańszczyznę na rzecz kościoła, sołtysa mianował proboszcz. Zbudowano dom letni dla proboszczów kościoła mariackiego, jednym z gości dworu był król Jana Kazimierz, oczekujący na przygotowanie rezydencji po zniszczeniach w wyniku działań wojennych 1655 roku. W 1809 roku wzniesiono nową siedzibę dla archiprezbitera kościoła NMP w Krakowie. W czasie drugiej wojny światowej i tuż po jej zakończeniu w budynkach zainstalowano zakład wychowawczy dla chłopców zatrzymanych za handel uliczny. 5 listopada 1944 roku 5 listopada nowy administrator parafii NMP - ks. Dr Ferdynand Machay w czasie wygłoszonego kazania przyrzekł zająć się budową kościoła. Dopiero decyzją księdza kardynałą Adama Stefana Sapiehy z 1 stycznia 1949 roku erygowano parafię. Inicjatorem tych działań był ksiądz infułat kościoła NMP Ferdynand Machay. W dworku zamieszkał pierwszy proboszcz Antoni Gigoń, msze odprawiano w powiększonej kaplicy dworskiej. Na budowę nowego kościoła nie wyraziły zgody ówczesne władze, stąd też podjęto decyzję o przebudowie istniejących budynków dworku mariackiego i adaptacji ich do celów świątynnych. Zakres prac budowalnych według projektu Antoniego Mazura obejmował również stabilizację gruntu, co zajęło odpowiednio dużo czasu i doprowadziło do ostatecznego poświęcenia kościoła dopiero w roku przez kardynała Franciszka Macharskiego. W ołtarzach kościelnych można zobaczyć dzieła przeniesione z kościoła Mariackiego: obraz Matki Boskiej z XVIII wieku, rzeźbę Chrystusa Bolesnego z 1480 dzieło przypisywane Mikołajowi Haberschrackowi. Wewnątrz tryptyk naścienny Leona Kowalskiego z 1 poł. XX wieku przedstawiający adorację Dzieciątka W Bronowicach.

 • Kapliczka św. Jakuba z 1867 r. przy ul. Tetmajera, ufundowana przez Jakuba Susuła

Budynek z cegły i kamienia, w ołtarzu (niegdyś umiejscowionym w kaplicy dworu mariackiego) obraz nieznanego autorstwa, przedstawiający patrona pielgrzymów św. Jakuba Starszego. W murze na licu wmurowana tablica: „Na większą cześć i chwałę Bogu wystawił tę kapliczkę Jakób Susuł 1867 roku”. We wsi krążyła opowieść o tym, jak to ów Jakub Susuł wyorał w polu garnek złotych dukatów i obiecał wybudować kościół, ale ufundowano jedynie małą kapliczkę. Budyneczek odnajdujemy w malarstwie XIX-wiecznym, Aleksander Gierymski sportretował kapliczkę w swej pracy "Droga w Bronowicach" (obecnie płótno w kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie). Tradycyjnie mszę świętą odprawia się corocznie w kaplicy w święto patrona, czyli 25 lipca.

 • Kapliczka NMP z 1850 r. przy ul. Katowickiej

 • Kuźnia

 • Dom pod złotym rogiem

 Autorem fresku na frontonie domu jest Zbigniew Rabsztyn. Dom Wiesława Wójcika krakowskiego aktora. Willa powstała na fundamentach domu Andrzeja Pietrzyka. Od jego potomków teren zakupił znany aktor - Wiesław Wójcik.

 Cmentarz Bronowice – miejsce pochówku wielu wybitnych przedstawicieli życia społecznego i kulturalnego.

Cmentarz „cholernik” znajduje się u zbiegu ulic Piaskowa i Chełmońskiego. Powstał w latach 1707-1710, gdy od morowego powietrza zmarło w Bronowicach Wielkich 180 osób. Służył on jeszcze wielokrotnie podczas następnych epidemii cholery i czarnej ospy w latach 1837, 1848, 1855, 1866, 1872, 1886 oraz 1892.

 • Figura dwóch postaci

 Na skraju poligonu wojskowego stoi figura dwóch postaci stojących tyłem do siebie: Matki Boskiej z mieczem boleści i Jezusa z trzciną. Rzeźba powstała pomiędzy 1830 a 1840.

 Ludzie związani z Bronowicami:

 • Włodzimierz Tetmajer (1861–1923), malarz i pisarz
 • Lucjan Rydel (1870–1918), poeta
 • Józefa Singer (1881–1955), pierwowzór Racheli z Wesela
 • Anna Rydlówna (1884–1969), pielęgniarka, pierwowzór Haneczki z Wesela
 • Stanisław Truszkowski (1917–1986), miejscowy proboszcz
 • Maria Rydlowa (ur. 1924), redaktorka, historyk literatury
 • Jan Rydel (ur. 1959), historyk

 • Pałac Fischerów – zbudowany pod koniec XIX wieku przez Jana Władysława Fischera, następnie odsprzedany Helenie Benisowej – żonie profesora ekonomii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Po II wojnie światowej w pałacu mieścił się internat. W latach pięćdziesiątych pałac stał się własnością PAN; dziś mieści się w nim Zakład Farmakologii PAN.

 • Pałacyk Rutkowskiego – wybudowany w 1926 roku, zaprojektowany przez Józefa Gałęziowskiego – profesora ASP. Po II wojnie światowej właściciele wydzierżawili pałacyk PAN, a następnie go sprzedali. Dziś mieści się w nim Zakład Fitochemii PAN. Podchruście – kazamata, skład amunicji wybudowany przez cesarstwo Austro - Węgierskie na początku I wojny światowej, wchodził w skład fortu Pasternik (Fortu 43a Podchruście).

 • Willa pod Gackami – zwana również „pałacykiem japońskim” - na początku XX wieku przebudowana przez nowego właściciela Wincentego Łepkowskiego, który odkupił willę od Jana Fischera. W czasie I wojny światowej w willi gościł czasami Józef Piłsudski. W trakcie II wojny światowej w willi znalazło schronienie sporo osób, bez względu na pochodzenie, przekonania polityczne czy wyznanie. Po II wojnie willa została sprzedana przez Łepkowskich. W 1991 została zakupiona przez siostry zakonne. Dziś w Willi pod Gackiem mieści się przedszkole.